Liệt sĩ Huỳnh Thiện Nghệ
Gia đình và những năm tháng tuổi trẻ -Nền tảng của tinh thần yêu nước và con đường đến với cách mạng
Huỳnh Thiện Nghệ sinh ra trong một gia tộc khá tiếng tăm ở xã Mỹ Chánh, Long Xuyên nay là Mỹ Hiệp, An Giang. Ngay từ khi còn nhỏ, ông đã được hun đúc bởi tinh thần cách mạng từ chính những người thân ruột thịt. Hai người cậu của ông là những nhân vật có tên tuổi: bác sĩ Nguyễn Văn Hưởng, sau này là Bộ trưởng Bộ Y tế của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa và nhạc sĩ Nguyễn Ngọc Bạch, một chiến sĩ văn hóa trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp.
Mẹ mất sớm, năm lên 8 tuổi, Huỳnh Thiện Nghệ theo người cậu ruột sang Nam Vang (Campuchia) để học tại một trường của Pháp. Môi trường giáo dục phương Tây đã trang bị cho ông nền tảng kiến thức vững chắc, đặc biệt là vốn tiếng Pháp thông thạo nhưng không làm lu mờ lòng yêu nước cháy bỏng. Năm 18 tuổi, ông trở về Việt Nam.
Sau một thời gian, ông tiếp tục lên Sài Gòn học. Tại đây, ông kết thân với Võ Văn Ngưu, một người bạn học có cùng chí hướng. Hai người nung nấu ý tưởng mở trường học để đào tạo thế hệ trẻ. Năm 1938, với sự ủng hộ của gia đình Võ Văn Ngưu, họ thuê 6 căn nhà ở Biên Hòa để biến ước mơ thành hiện thực. Huỳnh Thiện Nghệ dốc toàn bộ tâm huyết, khẩn trương tìm giáo viên, chỉnh trang trường lớp và trực tiếp đứng lớp giảng dạy. Việc mở trường không chỉ là một hoạt động giáo dục đơn thuần, mà còn là kế sách lâu dài để bồi dưỡng tri thức và tinh thần yêu nước cho thế hệ trẻ.
Huỳnh Thiện Nghệ không chỉ là một nhà giáo tài năng, giàu nhiệt huyết mà còn là nhà hoạt động xã hội năng nổ, có khả năng tập hợp, thu phục quần chúng. Ông tham gia các hoạt động như Hội truyền bá Quốc ngữ và Hướng đạo sinh, thu hút nhiều thanh niên, học sinh tham gia. Bằng con đường giáo dục, ông không ngừng nỗ lực khơi dậy, bồi đắp, hun đúc tinh thần tự hào dân tộc, lòng yêu nước và lý tưởng cách mạng, để lại những dấu ấn, tình cảm tốt đẹp trong lòng học trò. Trong một bức ảnh của ông Huỳnh Thiện Nghệ mà gia đình còn lưu giữ, phía sau có dòng chữ bằng tiếng Pháp với nội dung: Tặng cậu học trò cùng lý tưởng và tinh thần tận hiến. Năm đó, ông mới 23 tuổi.
Cũng như nhiều trí thức trẻ yêu nước lúc bấy giờ, nhà giáo Huỳnh Thiện Nghệ đứng trước sự lựa chọn con đường cách mạng mà mình sẽ theo đuổi trong bối cảnh ở Việt Nam nhiều phong trào yêu nước theo các xu hướng khác nhau đang diễn ra sôi nổi. Ông đem băn khoăn này chia sẻ với vợ là bà Võ Thị Ba thì nhận được lời khuyên ngắn gọn nhưng khảng khái: Theo ông Hồ Chí Minh chứ theo ai! Thật trùng hợp, lời khuyên của người vợ thảo hiền cũng là điều ông đang ấp ủ. Từ đó, ông càng thêm vững tin vào con đường mà mình đã lựa chọn.
Thủ lĩnh tài ba của Thanh niên Tiền phong và những đóng góp quan trọng trong Tổng khởi nghĩa tháng 8/1945
Sau khi Nhật đảo chính Pháp ngày 9/3/1945, để tranh thủ lực lượng quần chúng đông đảo ở Nam Kỳ, Thống đốc Nam Kỳ Minoda Fujio và Tổng lãnh sự Nhật Ida mời bác sĩ Phạm Ngọc Thạch và kỹ sư Ngô Tấn Nhơn tổ chức thanh niên ở Nam Kỳ. Do còn phân vân nên bác sĩ Phạm Ngọc Thạch đã hỏi ý kiến ông Trần Văn Giàu khi đó là Bí thư Xứ úy Nam Kỳ và được sự đồng ý cho đứng ra tổ chức phong trào Thanh niên để lợi dụng thế công khai, tập hợp, huy động đông đảo nhân dân, trước hết là thanh niên, làm lực lượng chính trị giành chính quyền khi thời cơ chín muồi.
Ngày 21/4/1945, Thanh niên Tiền phong được thành lập, nhà giáo Huỳnh Thiện Nghệ với những tố chất, uy tín, danh tiếng sẵn có được lựa chọn làm thủ lĩnh. "Vạn sự khởi đầu nan", với sự hiểu biết tinh thông, bầu nhiệt huyết sôi nổi, những trải nghiệm quý giá trong thực tiễn, đặc biệt là khả năng tập hợp, thuyết phục người khác, ông Huỳnh Thiện Nghệ đã dốc toàn tâm, toàn lực cho Thanh niên Tiền phong và nhận được sự ủng hộ to lớn. Phong trào Thanh niên Tiền phong với vị thủ lĩnh xông xáo, tài ba cùng với thế hợp pháp đã không ngừng phát triển sâu rộng, mạnh mẽ tới các địa phương. Không quản ngại khó khăn, gian khổ, ông Huỳnh Thiện Nghệ năng nổ, lăn lộn từ phố phường xuống các làng, ấp để gây dựng, phát triển phong trào mà dấu ấn vẫn còn ghi lại trong những cuốn lịch sử của nhiều địa phương.
Năm 1945, thời cơ cách mạng đã chín muồi để tiến hành Tổng khởi nghĩa. Tại Biên Hòa, các đồng chí trong Ủy ban Khởi nghĩa đã tìm đến Huỳnh Thiện Nghệ để bàn bạc và phối hợp hành động. Ngày 15/8/1945, Nhật tuyên bố đầu hàng đồng minh, tin tức khởi nghĩa các nơi dồn dập báo về. Hà Nội tổng khởi nghĩa thắng lợi. Các tỉnh từ Bắc vào Trung lần lượt nổi dậy giành chính quyền. Sĩ quan và binh lính của Nhật ở Biên Hòa rối loạn và hoang mang cực độ. Thời cơ thuận lợi này đã thổi bùng lên ngọn lửa cách mạng. Ủy ban Kháng chiến miền Đông Nam Bộ lệnh cho bộ đội ta không cho quân bại trận Nhật (theo lệnh Đồng minh) chở vũ khí về nộp cho quân Pháp. Phía Nhật đề nghị được gặp mặt lãnh đạo cấp cao của ta để trao đổi. Trong buổi gặp mặt được tổ chức tại trường Quốc học Biên Hòa, gần dinh tỉnh trưởng, ông Huỳnh Thiện Nghệ đại diện cho Mặt trận miền Đông Nam Bộ. Sau khi nghe phía Nhật trình bày nguyện vọng, ông Huỳnh Thiện Nghệ đồng ý bỏ lệnh bãi thị với điều kiện phía Nhật không được nộp súng đạn cho Pháp mà giao cho Việt Minh.
Ngày 23/8/1945, một hội nghị quan trọng bàn về kế hoạch khởi nghĩa giành chính quyền ở Biên Hòa diễn ra do đồng chí Hoàng Minh Châu chủ trì. Hội nghị đưa ra quyết định thành lập Ủy ban Khởi nghĩa, thời điểm tiến hành khởi nghĩa và dự kiến danh sách Ủy ban Nhân dân Cách mạng Lâm thời. Với tinh thần khẩn trương, quyết liệt, đêm 24/8/1945, tại rạp hát Trần Điển, một cuộc mít-tinh lớn đã được tổ chức. Dưới sự lãnh đạo của Ủy ban Khởi nghĩa tỉnh Biên Hòa, quần chúng được kêu gọi ủng hộ Mặt trận Việt Minh và tiến hành cướp chính quyền. Lực lượng Thanh niên Tiền phong do Huỳnh Thiện Nghệ dẫn dắt trở thành các đội xung kích, nhanh chóng chiếm lĩnh, tiếp quản các cơ quan, công sở và đi tuần tra trên các đường phố trong nội ô Biên Hòa. Với tinh thần, khí thế quật khởi, theo sự chỉ đạo của Đảng mà trực tiếp là sự chỉ đạo của thủ lĩnh phong trào Thanh niên Tiền Phong Biên Hòa, ngày 25/8/1945, thanh niên Cù lao Phố rầm rập kéo về Sài Gòn tham gia cướp chính quyền, đồng thời biểu dương sức mạnh to lớn của quần chúng.
Ngày 27/8/1945, tại Quảng trường Sông Phố, một cuộc mít tinh và diễu hành lịch sử đã diễn ra, chào mừng chính quyền về tay nhân dân. Thanh niên Tiền phong và nhân dân Cù lao Phố náo nức dự lễ ra mắt của Ủy ban Nhân dân Cách mạng Lâm thời tỉnh Biên Hòa. Thắng lợi vẻ vang đó có đóng góp to lớn của Thanh niên Tiền phong nói chung và vị thủ lĩnh phong trào Huỳnh Thiện Nghệ nói riêng. Sau đó, theo chủ trương của Tỉnh ủy Biên Hòa, tổ chức Thanh niên Tiền phong hợp nhất với Thanh niên Cứu quốc, lấy tên là Thanh niên Cứu quốc, tiếp tục sứ mệnh bảo vệ và xây dựng chính quyền non trẻ.
Bà Huỳnh Thiện Kim Tuyến, con gái của Liệt sĩ Huỳnh Thiện Nghệ trao tặng kỷ vật của liệt sĩ cho Bảo tàng Mặt trận Tổ quốc Việt Nam. Ảnh: VGP
Sau Cách mạng tháng Tám năm 1945, Huỳnh Thiện Nghệ tiếp tục gánh vác những trọng trách to lớn. Năm 1946, với cương vị Tổng Thư ký Ủy ban Kháng chiến Hành chính miền Đông Nam Bộ, ông cùng đoàn công tác ra miền Bắc. Tại đây, ông đã tham gia nhiều cuộc diễn thuyết quan trọng, báo cáo về tình hình kháng chiến ở Nam Bộ. Với những trải nghiệm thực tế, với lòng yêu nước nồng nàn và khả năng diễn thuyết thuyết phục, ông đã "truyền lửa" cho biết bao người, củng cố niềm tin vững chắc vào thắng lợi của cuộc kháng chiến chống Pháp trường kỳ, gian khổ mà nhân dân Việt Nam đang gánh vác.
Tiếc rằng, ông đã không kịp nhìn thấy ngày đất nước hoàn toàn độc lập. Ngày 22/2/1947, khi mới 32 tuổi, Huỳnh Thiện Nghệ đã anh dũng hy sinh tại Thanh Hóa. Sự ra đi của ông là một mất mát lớn đối với cách mạng nhưng những cống hiến của ông đã trở thành một phần của lịch sử dân tộc.
Tiếp nối truyền thống, viết tiếp trang sử mới
Sự dấn thân vào con đường hoạt động cách mạng của liệt sĩ Huỳnh Thiện Nghệ càng thổi bùng lên ngọn lửa yêu nước trong gia đình ông. Vợ ông, bà Võ Thị Ba, người đã nhiều lần tham gia đấu tranh chống thực dân Pháp, đã biến lòng nhớ thương thành hành động cách mạng. Bà lập nhà bảo sinh ở Biên Hòa và Sài Gòn để giúp đỡ phụ nữ nghèo, đồng thời tích cực ủng hộ, đóng góp tài lực, vật lực cho cuộc kháng chiến chống Mỹ. Bà không những sẵn sàng để các con mình tham gia kháng chiến dù biết trước sẽ có mất mát, hy sinh mà còn cổ vũ tinh thần chiến đấu của thế hệ trẻ bằng những lời nói gan ruột tại một diễn đàn trước hàng nghìn sinh viên: "Các má cũng ra trận với các con. Không ai yêu nước lại có thể ngồi yên lúc này…" Khi hai con gái bị địch bắt giam, bà vẫn kiên định, tin tưởng, ủng hộ cách mạng, bền bỉ thăm nuôi các con.
Các con của liệt sĩ Huỳnh Thiện Nghệ được thừa hưởng chí lớn của cha, đều tham gia kháng chiến chống Mỹ cứu nước. Nhà giáo Huỳnh Thiện Kim Tuyến, con gái ông, là cán bộ Thành đoàn năng nổ, Bí thư Chi đoàn sinh viên đầu tiên của Đại học Văn Khoa Sài Gòn, Chi hội trưởng Chi hội Giáo chức nội đô. Bị tù đày gian khổ nhưng bà vẫn kiên cường giữ vững khí tiết. Chồng bà, nhạc sĩ Nguyễn Tuấn Kiệt, hoạt động tích cực, hăng hái trong phong trào đấu tranh của sinh viên, học sinh Sài Gòn, bị tù hai lần và là 1 trong 5 sinh viên ở chuồng cọp Côn Đảo đã dũng cảm đứng lên tố cáo chế độ nhà tù dã man của Mỹ ngụy. Con gái út Huỳnh Thiện Kỳ Duyên làm giao liên mật, bị địch bắt giam và tra tấn từ 1970 - 1975 nhưng một lòng kiên định, quả cảm, trung thành với lý tưởng, với tổ chức, với đồng đội.
Hàng chục cháu nội, ngoại và thân thuộc của ông Huỳnh Thiện Nghệ đều thành đạt, giữ gìn và phát huy truyền thống yêu nước của gia đình, đóng góp vào sự phát triển của đất nước. Để tưởng nhớ và tiếp nối truyền thống hiếu học của ông, gia đình đã sáng lập và duy trì "Quỹ học bổng Huỳnh Thiện Nghệ" từ năm 2008, hỗ trợ hàng nghìn học sinh, sinh viên, giáo viên có hoàn cảnh khó khăn ở An Giang và các tỉnh lân cận.
Cuộc đời của liệt sĩ Huỳnh Thiện Nghệ, dù ngắn ngủi nhưng là một bản hùng ca về lý tưởng và sự cống hiến. Ông là hiện thân của một thế hệ trí thức yêu nước trọn một lòng phục vụ Tổ quốc, phụng sự nhân dân. Di sản quý giá nhất mà liệt sĩ Huỳnh Thiện Nghệ để lại không chỉ là những đóng góp to lớn cho cách mạng mà còn là một gia đình cách mạng kiên trung, là Quỹ học bổng mang tên ông. Những việc làm ấy chính là biểu tượng của đạo đức cách mạng, của lòng yêu nước được trao truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác, nhắc nhở thế hệ trẻ về trách nhiệm với non sông, về việc biến tri thức thành sức mạnh để xây dựng và phát triển đất nước phồn vinh, hạnh phúc./.
Bùi Hoàn
