Bưởi thanh trà Huế là cây ăn quả có múi, có họ hàng gần với bưởi, nhưng quả nhỏ hơn, vỏ mỏng, vị thanh dịu và hương thơm nhẹ. Giống cây này được trồng ở khu vực Thủy Biều ven sông Hương, nay thuộc phường Thủy Xuân (TP. Huế), từ hàng trăm năm qua và dần trở thành cây đặc sản tiêu biểu của xứ Huế. Thanh trà còn được trồng ở những vùng đất phù sa, ven sông khác tại Huế.
Theo các bậc cao niên, mấy trăm năm trước, giống thanh trà từng được người dân mang từ vùng Bắc Trung Bộ vào trồng. Tuy nhiên, chỉ khi bén rễ trên vùng đất phù sa ven sông Hương, loại quả này mới cho vị ngọt thanh, ruột giòn, hương thơm đặc trưng mà không nơi nào có được. Chính điều kiện thổ nhưỡng và khí hậu riêng biệt ấy đã làm nên “thanh trà Huế”.
Quả thanh trà tròn đầy, vỏ mịn, khi chín chuyển vàng óng hoặc vàng pha màu xanh nhạt. Tép quả trong, mọng nước, vị ngọt pha chút chua nhẹ. Người dân nơi đây vẫn nói: “Ăn một múi thanh trà là thấy cả vị sông Hương trong đó".
Tại Huế, vùng Thủy Biều (nay là phường Thủy Xuân) được xem là “thủ phủ” của bưởi thanh trà. Giống quả đặc sản này còn được trồng ở vùng biền bãi phù sa ven sông Bồ như Hương Vân (nay là phường Hương Trà), sông Ô Lâu như Phong Thu (nay là phường Phong Điền), xứ Truồi ven sông Truồi, xã Lộc An.
Ông Tôn Thất Kim Sơn (55 tuổi, ngụ phường Thủy Xuân) là chủ nhà vườn có hơn 120 gốc bưởi thanh trà trồng trên diện tích 3.500 m2. Năm nay, nhờ thời tiết thuận lợi và áp dụng quy trình chăm sóc theo tiêu chuẩn VietGAP, năng suất và chất lượng quả của vườn ông đều đạt cao. “Mỗi cây cho 150 - 200 quả, có cây hơn 200 trái. Thương lái tìm mua từ đầu vụ, giá tại vườn từ 30.000 đến 45.000 đồng/kg, cao hơn năm ngoái. Dự kiến vụ này tôi thu hơn 100 triệu đồng", ông Sơn cho biết.
Theo Hợp tác xã Nông nghiệp Thủy Biều (phường Thủy Xuân), năng suất bưởi thanh trà trung bình năm nay đạt 5-7 tấn/ha, tổng giá trị toàn vùng khoảng hơn 20 tỷ đồng. Phần lớn diện tích được chứng nhận VietGAP, nhiều hộ đã dán tem QR truy xuất nguồn gốc, thuận lợi khi đưa sản phẩm vào siêu thị và làm quà du lịch.
Từ thời nhà Nguyễn, người dân Thủy Biều thường chọn những quả thanh trà đẹp nhất dâng lên triều đình, nên loại quả này được gọi là “quả tiến vua”. Qua hàng trăm năm, thanh trà vẫn giữ vị trí đặc biệt trong đời sống, văn hóa ẩm thực của người Huế.
Không chỉ dùng làm trái cây tráng miệng, thanh trà còn được chế biến thành nhiều món "độc lạ" như gỏi thanh trà tôm thịt, nước ép, chè thanh trà, mứt dẻo, rượu thanh trà… Mỗi món đều mang hương vị đặc trưng, vừa dân dã, vừa thanh nhã, riêng có của Huế.
Tại các chợ lớn như Đông Ba hay An Cựu, thanh trà Huế luôn là mặt hàng hút khách. Bà Trần Thị Hiền, tiểu thương chợ An Cựu, cho biết: “Người Huế chọn quả kỹ lắm, nhưng thanh trà thì lúc nào cũng bán chạy. Mỗi sáng tôi nhập hơn 30 ký, chiều là hết. Khách nói ăn thanh trà mát ruột, thơm mà không gắt”.
Thanh trà không chỉ là sản vật đặc sắc của vùng đất ven sông Hương, mà còn là kết tinh của tinh thần lao động cần cù, chịu thương chịu khó, sự miệt mài lưu giữ vốn quý đặc sản qua bao thế hệ nông dân Huế. Đầu năm 2024, Cục Sở hữu trí tuệ đã cấp giấy chứng nhận chỉ dẫn địa lý “Huế” cho sản phẩm quả thanh trà, giúp bảo vệ thương hiệu và khẳng định nguồn gốc xuất xứ của đặc sản này. Nhãn hiệu bưởi thanh trà Huế cũng được công nhận là 50 loại đặc sản quả nổi tiếng ở Việt Nam.
Cây trồng này hiện không những mang lại hiệu quả kinh tế cao cho nông hộ mà còn là biểu trưng của ẩm thực, cây trái đặc sản Cố đô Huế. Đây là cơ sở quan trọng để nông dân Huế mở rộng thị trường, tăng giá trị kinh tế trong sản xuất nông nghiệp, góp phần phát triển du lịch, dịch vụ địa phương.