Khi nhìn vào doanh nhân Việt Nam hôm nay, với những khóa học CEO, mentor, quỹ khởi nghiệp, hội đồng cố vấn - ta dễ quên rằng chỉ vài thập niên trước, không có trận tuyến rõ ràng cho tư nhân, không có bản đồ dẫn lối cho ai muốn kinh doanh lớn. Những người khởi nghiệp đầu tiên sau đổi mới như Trần Bá Dương, Phạm Nhật Vượng, Đặng Lê Nguyên Vũ, Nguyễn Đăng Quang..., họ không có trường lớp dạy làm doanh nhân, họ tự học, tự thử, tự sai, tự đứng dậy và tự đi tiếp. Và từ đó họ để lại những bài học sống còn cho thế hệ doanh nhân kế cận.
Họ là ai - Những người mở đường
Trước hết, điểm qua những nhân vật để thấy rõ: Họ đều từ xuất phát điểm khiêm tốn, trong bối cảnh nhiều bất định, và phần lớn không có mô hình doanh nghiệp tư nhân lớn để học tập.
Tỷ phú Phạm Nhật Vượng hiện có khối tài sản 18,1 tỷ USD
Ông Phạm Nhật Vượng: sinh năm 1968, học ngành kinh tế địa chất ở Liên Xô, khởi nghiệp tại Ukraine với công ty Technocom năm 1993 - sản xuất mì ăn liền, bột canh, các sản phẩm thực phẩm nhanh. Công ty này lớn mạnh ở Ukraine trước khi ông Vượng bán Technocom cho Nestlé vào đầu những năm 2000 rồi trở về Việt Nam để mở rộng hoạt động bằng cách thành lập Vincom, Vinpearl và sau này Vingroup.
Ông Đặng Lê Nguyên Vũ: sinh 1971 tại Khánh Hòa, bắt đầu với vài m2 xưởng rang xay cà phê, cơ sở cà phê nhỏ. Đến tháng 6/1996, Trung Nguyên chính thức ra đời. Từ đó phát triển thương hiệu, mở rộng ra cà phê hòa tan (G7), chuỗi quán, xuất khẩu, và bắt đầu đặt mục tiêu đưa cà phê Việt ra toàn cầu.
Ông Nguyễn Đăng Quang: sinh năm 1963 (Quảng Trị), học tập ở Nga và Belarus. Ông bắt đầu kinh doanh từ việc bán mì ăn liền cho người Việt tại Nga, sau đó mở rộng sản xuất mì, sau đó phát triển Masan với các sản phẩm thực phẩm như tương, nước mắm, xúc xích… và mảng bán lẻ.
Ông Trần Bá Dương: sinh năm 1960 (Huế), tốt nghiệp ngành cơ khí (Trường ĐH Bách khoa TP. HCM), khởi nghiệp từ công việc sửa chữa cơ khí, sau đó thành lập Thaco (Tập đoàn Trường Hải) năm 1997. Tập đoàn sau này phát triển đa ngành: ô tô, cơ khí, nông nghiệp, logistics, bất động sản, dịch vụ.
Điểm chung: Họ đều bắt đầu không có bản giáo trình rõ ràng về doanh nhân, không có nhiều mô hình trong nước để học, không có hệ sinh thái startup như hiện nay, thị trường tư nhân còn non trẻ, chính sách còn thiếu rõ ràng.
Bài học thứ nhất: Dám liều khi không có gì chắc chắn
Liều nhưng có tính toán; mạo hiểm nhưng dựa trên cảm nhận thị trường và lòng tin vào mình.
Ông Phạm Nhật Vượng đã mở Technocom tại Ukraine trong những năm sau Liên Xô tan rã, khi người dân thiếu thốn hàng hóa, siêu thị trống các kệ và mì ăn liền là sản phẩm dân cần. Vợ chồng ông Vượng vay khoảng 10.000 USD từ bạn bè với lãi suất cao, sau đó vay ngân hàng với chi phí cao để mở rộng sản xuất mì ăn liền, bột canh, phục vụ nhu cầu thực phẩm nhanh tại Ukraine.
Ông Nguyễn Đăng Quang đã bắt đầu bằng bán mì và đồ gia vị cho người Việt tại Nga; rồi sau đó xây nhà máy sản xuất mì - sản phẩm giúp Chủ tịch Tập đoàn Masan được giới truyền thông gọi là “người dạy người Nga dùng mì gói và tương ớt”.
Ông Trần Bá Dương chọn ngành ô tô vốn rủi ro cao về công nghệ, đối tác, chính sách. Khi Thaco bắt đầu, thị trường ô tô trong nước chưa phát triển, phụ tùng thiếu, người tiêu dùng còn dè dặt với thương hiệu nội. Song, ông Dương vẫn mạnh dạn đầu tư lắp ráp, hợp tác quốc tế và mở rộng nhanh.
Đặng Lê Nguyên Vũ - Nhà sáng lập, Chủ tịch kiêm Tổng Giám đốc Tập đoàn Trung Nguyên Việt Nam
Ông Đặng Lê Nguyên Vũ chọn ngành cà phê, một sản phẩm truyền thống Việt Nam nhưng làm thương hiệu, xuất khẩu, quảng bá quốc tế vốn không dễ lúc bấy giờ. Việc mở mô hình quán cà phê, xây dựng thương hiệu Trung Nguyên Legend, phát triển G7 hòa tan là những bước liều không chắc chắn thị trường sẽ đón nhận.
Bài học rút ra: khi đang ở trạng thái phần lớn mọi thứ chưa rõ như thị trường chưa ổn định, cơ chế còn thay đổi, nhu cầu tiêu dùng chưa hình thành thì những "anh cả" trong nền kinh tế Việt đã dám đặt cược. Và "liều" đôi khi quan trọng hơn chờ đợi.
Bài học thứ hai: Tự học - tự mày mò - tự thích nghi
Thời ấy không có nhiều nguồn học nội địa về quản trị hiện đại, marketing quốc tế, logistics; họ phải học từ sai lầm, từ việc trải nghiệm thực tế.
Ông Phạm Nhật Vượng từ Ukraine học cách vận hành nhà máy thực phẩm, quản trị xuất khẩu, xử lý chuỗi cung ứng trong môi trường khó khăn, điều mà không có trường nào dạy. Từ đó, tích lũy kinh nghiệm cho vay mượn, đàm phán quốc tế, thu mua nguyên liệu, xử lý văn hóa tiêu dùng. Khi trở về Việt Nam, ông tiếp tục tự thích nghi trong lĩnh vực bất động sản, du lịch, khách sạn, dịch vụ… mỗi ngành đều có những đặc điểm riêng, nhưng ông bắt buộc phải tự học qua thực tế quản trị, lỗi sai, cải tiến.
Ông Nguyễn Đăng Quang tự mày mò sản xuất mì, tương, nước mắm - hiểu rõ chuỗi nguyên liệu, quy trình bảo quản, khẩu vị người tiêu dùng từ thị trường Nga cho đến thị trường Việt. Ông mở nhà máy mì gói, sau đó mở rộng sang các sản phẩm thực phẩm và tiêu dùng khác khi thấy cơ hội.
Ông Trần Bá Dương bắt đầu là kỹ sư cơ khí, làm từ cấp thấp dần lên quản lý. Ông học hỏi công nghệ xe hơi, hợp tác với các hãng quốc tế, xây dựng dây chuyền sản xuất - tất cả đòi hỏi khả năng thích nghi và cập nhật kiến thức thực tiễn liên tục. Thaco cũng mở rộng mảng nông nghiệp (Thaco Agri), dù gặp lỗ nhiều năm trước, rồi tìm mô hình trồng trọt - chăn nuôi tuần hoàn, “tích hợp” để vượt qua khó khăn.
Ông Nguyễn Đăng Quang, chủ tịch hội đồng quản trị sáng lập và dẫn dắt Masan Group
Ông Đặng Lê Nguyên Vũ qua từng giai đoạn phát triển Trung Nguyên, từ rang xay nhỏ, quán cà phê, xuất khẩu giúp phát hiện ra nhu cầu xây dựng thương hiệu, thị trường quốc tế, marketing rồi mở quán nhượng quyền, hòa tan, xuất khẩu… Thích nghi với thị hiếu thay đổi, mở rộng chuỗi cửa hàng, sản phẩm bổ sung.
Bài học rút ra: kiến thức thực tiễn, trải nghiệm thị trường, phản hồi khách hàng là những giáo trình sống động hơn sách vở; khả năng thích nghi nhanh, điều chỉnh chiến lược là năng lực thiết yếu để có thể ứng phó với mọi sự thay đổi của thị trường.
Bài học thứ ba: Khát vọng phụng sự
Điều làm họ khác biệt so với kẻ làm giàu đơn thuần là khát vọng tạo giá trị, để lại di sản, thay đổi ngành nghề và đưa sản phẩm Việt Nam ra thế giới.
Ông Phạm Nhật Vượng không chỉ muốn xây dựng tập đoàn bất động sản, khách sạn, dịch vụ mà đặt mục tiêu biến Vingroup thành tập đoàn đa ngành với công nghệ, công nghiệp, dịch vụ đẳng cấp quốc tế, đóng góp vào sự phát triển hạ tầng, đô thị, du lịch, y tế, giáo dục ở Việt Nam.
Ông Đặng Lê Nguyên Vũ đặt nhiệm vụ đưa cà phê Việt Nam không chỉ là sản phẩm xuất khẩu mà là thương hiệu được cả thế giới biết tới, một “cà phê đạo” như trà đạo Nhật — một tầm nhìn vượt quy mô quán nhỏ, vượt biên giới.
Ông Nguyễn Đăng Quang xây dựng Masan không chỉ để cạnh tranh sản phẩm nội địa, mà phát triển hệ sinh thái tiêu dùng; mua lại chuỗi bán lẻ, mở rộng sản xuất, chăm sóc thị trường nội địa để người Việt có sản phẩm chất lượng, thương hiệu mạnh.
Ông Trần Bá Dương thông qua THACO mở rộng sang nông nghiệp, cơ khí hỗ trợ, logistics...nhằm tạo công ăn việc làm, phát triển hạ tầng vùng, thúc đẩy ngành công nghiệp phụ trợ Việt Nam; xây dựng trị trường nội địa mạnh để giảm sự phụ thuộc vào nhập khẩu.
Bài học rút ra: lợi nhuận là cần thiết để duy trì, nhưng nếu chỉ hướng tới lợi nhuận ngắn hạn, rất dễ bị dao động khi khủng hoảng. Có tầm nhìn lớn, có khát vọng đóng góp cho cộng đồng, quốc gia — đó là sức mạnh nội tại giúp họ vượt qua khó khăn.
Bài học thứ tư: Giữ bản lĩnh qua khủng hoảng
Khó khăn, biến động, thất bại - là những người thầy không ai mời, nhưng rất nhiều người phải học.
Ông Trần Bá Dương: mảng nông nghiệp (Thaco Agri) lỗ nặng trong những năm trước nhưng năm 2023 Thaco Agri đã báo lợi nhuận sau thuế hơn 41,5 tỷ đồng, lần đầu có lãi sau vài năm khó khăn.
Ông Phạm Nhật Vượng: giai đoạn đầu Technocom ở nước ngoài phải đối mặt với thiếu nguyên liệu, thị trường bất ổn sau sự sụp đổ của Liên Xô, rồi khi trở về Việt Nam cũng phải chinh phục thị trường bất động sản, du lịch, nghỉ dưỡng nơi người tiêu dùng còn dè chừng. Việc mở Vinpearl Nha Trang, Vincom, các dự án lớn đều đi kèm rủi ro lớn.
Ông Đặng Lê Nguyên Vũ: Những người làm cà phê đều biết, để mở quán ở nước ngoài cầm chắc lỗ, ít nhất cũng vài năm đầu. Đã có nhiều thương hiệu cà phê ngoại rầm rộ mở rộng tại Việt Nam nhưng sau vài năm đã âm thầm mất hút... Đặng Lê Nguyên Vũ biết điều đó. Vì thế, Trung Nguyên từ lâu không "an phận" với bài toán xuất khẩu kiếm doanh thu thông thường. Đặng Lê Nguyên Vũ làm mọi cách, mọi con đường để định vị cà phê Việt trên bản đồ thế giới.
Ông Nguyễn Đăng Quang: vai trò dẫn đầu ngành tiêu dùng, nhưng cũng phải áp lực cạnh tranh, chi phí sản xuất, nguyên liệu đầu vào, thay đổi hành vi người tiêu dùng, xu hướng toàn cầu hóa, biến động tỉ giá. Song, vượt qua khó khăn đó, Masan Consumer (MCH) đặt mục tiêu tăng trưởng doanh thu trong năm 2025 từ 8-15%, tương đương khoảng 33.500-35.500 tỷ đồng, mức cao kỷ lục trong lịch sử.
Trần Bá Dương là người sáng lập và cũng là Chủ tịch Hội đồng quản trị Công ty cổ phần Tập đoàn Trường Hải vào năm 1997
Bài học rút ra: bản lĩnh không phải là không sợ mà là tiếp tục hành động trong khi sợ; là giữ định hướng khi thị trường lung lay; là chịu trách nhiệm trong mọi hoàn cảnh.
Di sản của những người "không được dạy làm giàu"
Họ không chỉ làm giàu cho bản thân mà để lại di sản lớn cho nền kinh tế và xã hội:
Tạo dựng nền kinh tế tư nhân mạnh hơn. Nhờ việc họ dám thử, dám làm, thị trường trong nước ngày càng nhiều thương hiệu Việt mạnh, sản phẩm Việt được tin tưởng, ưa chuộng.
Thúc đẩy hoàn thiện thể chế và chính sách. Khi doanh nhân lớn lên, có tiếng nói, có vai trò kinh tế, họ góp vào sự thay đổi chính sách — từ luật doanh nghiệp, luật bảo vệ quyền sở hữu, hỗ trợ doanh nghiệp sản xuất, hỗ trợ công nghiệp phụ trợ, hỗ trợ xuất khẩu. Không ít sáng kiến từ phía doanh nhân được xã hội và nhà nước lắng nghe.
Truyền cảm hứng cho thế hệ trẻ. Câu chuyện về ông Vượng bắt đầu từ mì ăn liền ở Ukraine, ông Quang bán mì cho người Việt ở Nga, ông Dương từ kỹ sư cơ khí đi lên hay ông Vũ từ quán rang xay cà phê nhỏ đến đế chế Trung Nguyên — những câu chuyện rất đời thường nhưng đầy sức mạnh. Họ chứng minh: nếu có ý chí, kiên trì, dám chịu rủi ro, học hỏi và có khát vọng, thì có thể làm nên sự nghiệp.
Thay đổi cấu trúc ngành hàng và tiêu dùng. Các tập đoàn như Vingroup, Masan, Thaco không chỉ sản xuất – tiêu thụ nội địa – mà xây dựng chuỗi sản xuất, phân phối, bán lẻ, tạo công ăn việc làm, phát triển vùng, phát triển ngành phụ trợ (ô tô, nông nghiệp, thực phẩm, dịch vụ) — khuyến khích sự đa dạng trong kinh tế.
Họ - Trần Bá Dương, Phạm Nhật Vượng, Đặng Lê Nguyên Vũ, Nguyễn Đăng Quang và rất nhiều nhà sáng lập khác không được dạy làm doanh nhân. Không có môi trường chuẩn, không có bản hướng dẫn rõ ràng, không có ai chỉ từng bước. Nhưng chính hành trình đó đã mài dũa họ thành những người dẫn đầu trong ngành, trong thị trường, trong tư duy.
Ngày Doanh nhân Việt Nam không chỉ là để tri ân người làm giàu, mà là để tri ân những người đã dấn thân, chịu đau, chịu đựng, chịu học từ mọi khía cạnh - từ thất bại, từ rủi ro, từ đòi hỏi bản thân hơn. Những bài học từ thế hệ đầu tiên ấy vẫn còn nguyên giá trị: dám liều, tự học, thích ứng, khát vọng đóng góp, giữ bản lĩnh qua khủng hoảng.