Ngày 26/9, tại Bảo tàng tỉnh Gia Lai, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã tổ chức hội nghị báo cáo sơ bộ kết quả khai quật khảo cổ phế tích Phú Ân thuộc xã Bình Hiệp, huyện Kbang, tỉnh Gia Lai. Đợt khảo cổ này được đánh giá là một phát hiện quan trọng, góp phần bổ sung vào bản đồ phân bố hệ thống đền tháp Champa ở khu vực miền Trung - Tây Nguyên.
Phế tích Phú Ân thuộc xã Bình Hiệp, tỉnh Gia Lai
Phế tích Phú Ân lần đầu tiên được phát hiện vào năm 2013 trong quá trình lập bản đồ khảo cổ học tỉnh Bình Định. Điều đặc biệt, địa điểm này hoàn toàn không xuất hiện trong các nghiên cứu của người Pháp giai đoạn 1909-1918, vốn được coi là nền tảng của khảo cổ Champa. Điều này khẳng định Phú Ân là một phát hiện hoàn toàn mới, mang giá trị đặc biệt trong nghiên cứu lịch sử - văn hóa Champa.
Các hiện vật khai quật được tại phế tích Phú Ân hé lộ nhiều điều quan trọng liên quan tới văn hóa Champa tại Gia Lai
Theo Quyết định số 1720/QĐ-BVHTTDL ngày 6/6/2025, từ ngày 11/6 đến 30/7/2025, Bảo tàng Bình Định đã phối hợp cùng Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (ĐHQG Hà Nội) tiến hành khai quật diện tích 300m² tại khu vực này. Kết quả thu được vượt ngoài kỳ vọng khi các nhà khảo cổ phát hiện 6 di tích (ký hiệu từ 25.PA.KT01 đến 25.PA.KT06) cùng số lượng lớn hiện vật bao gồm gạch, ngói, gốm và kim loại.
Dựa trên các tư liệu thu thập được, bước đầu có thể khẳng định đây là một quần thể kiến trúc tôn giáo Champa quy mô lớn, tồn tại và phát triển liên tục trong suốt một thiên niên kỷ từ thế kỷ V đến thế kỷ XV. Điều này cho thấy tầm quan trọng đặc biệt của Phú Ân trong hệ thống tín ngưỡng và văn hóa Champa cổ.
Hiện vật trưng bày tại bảo tàng trong buổi công bố kết quả khảo cổ phế tích Phú Ân
TS. Nguyễn Hữu Mạnh, giảng viên Trường Đại học KHXH&NV, Đại học Quốc gia Hà Nội, cho biết các phát hiện ở Phú Ân chứng minh mối quan hệ mật thiết với các lò gốm Bình Định niên đại thế kỷ XII-XIII. Ngói được phát hiện tại di tích có nhiều khả năng được chế tác từ những lò gốm cổ ở Bình Định, sau đó được vận chuyển lên đây để phục vụ công tác xây dựng.
Phát hiện này không chỉ minh chứng cho trình độ tổ chức sản xuất và vận tải của người Champa mà còn khẳng định Phú Ân từng đóng vai trò là điểm kết nối, trung chuyển quan trọng giữa đồng bằng Bình Định với vùng cao Gia Lai, đồng thời là một trung tâm tôn giáo có vị trí đặc biệt trong hệ thống tín ngưỡng Champa.
Đồ sứ được phát hiện tại phế tích Phú Ân
Theo các nhà nghiên cứu, mặc dù có giá trị khoa học nổi bật, nhưng do tác động của thời gian và hoạt động của con người, nhiều hạng mục ở Phú Ân đã bị hủy hoại nặng nề. Hiện tại, các nhà nghiên cứu vẫn chưa thể xác định được mặt bằng tổng thể của quần thể, đặc biệt là vị trí của tháp chính - công trình trung tâm quan trọng nhất của khu di tích.
Tại hội nghị, các chuyên gia đã kiến nghị cần tiếp tục mở rộng công tác khai quật tại những khu vực trung tâm chưa được thăm dó, đồng thời gia tăng diện tích nghiên cứu nhằm làm rõ mối liên hệ giữa các đơn nguyên kiến trúc trong quần thể. Bên cạnh đó, cần sớm đưa phế tích Phú Ân vào danh mục kiểm kê và tiến tới việc xếp hạng di tích, tạo cơ sở pháp lý vững chắc cho công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản này.
Đánh giá ban đầu của các nhà nghiên cứu, phế tích Phú Ân là một quần thể kiến trúc tôn giáo Champa quy mô lớn, tồn tại và phát triển liên tục trong suốt một thiên niên kỷ từ thế kỷ V đến thế kỷ XV
Tại hội nghị, các nhà nghiên cứu cho rằng, phát hiện tại Phú Ân không chỉ giúp làm rõ thêm về kỹ thuật xây dựng và nghệ thuật trang trí tinh xảo của người Champa, mà còn mở ra một hướng nghiên cứu hoàn toàn mới về không gian văn hóa Champa trải dài từ đồng bằng duyên hải đến vùng cao Tây Nguyên. Đây là bằng chứng sinh động và hùng hồn nhất cho thấy sự lan tỏa mạnh mẽ của nền văn hóa rực rỡ từng một thời hưng thịnh trên dải đất miền Trung, đồng thời khẳng định vị trí quan trọng của phế tích Phú Ân trong không gian phân bố hệ thống đền tháp Champa ở khu vực miền Trung - Tây Nguyên.
Bình Định: 13 bảo vật quốc gia là những tác phẩm điêu khắc đá Champa độc đáo
